καμπαναριό

Πυργίσκος εκκλησίας, στην οροφή του οποίου είναι κρεμασμένη/ες η/οι καμπάνα/ες· κωδωνοστάσιο. Ως αρχική μορφή το κ. πιθανολογείται ότι αποτελεί τη συνέχεια των αμυντικών ρωμαϊκών πύργων· ωστόσο, με την πάροδο των αιώνων απέκτησε διαφορετική λειτουργική και καλλιτεχνική σημασία. Οι κομψές, οξυκόρυφες απολήξεις του αποτέλεσαν όχι μόνο το αρχιτεκτονικό συμπλήρωμα του ναού αλλά και ένα στοιχείο που με τον έντονο κατακορυφισμό του προσέλαβε θριαμβικό και ταυτόχρονα συμβολικό χαρακτήρα. Τα κ. διαιρούνται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: στα πυργοειδή και σε εκείνα που χαρακτηρίζονται από διάτρητα τοιχώματα. Σε σχέση με τον ναό μπορούν να διακριθούν σε ανεξάρτητα ή συνεχόμενα με αυτόν κτίσματα. Στα παλαιότερα κ. που σώζονται μέχρι σήμερα συγκαταλέγεται εκείνο του Αγίου Απολλιναρίου ιν Κλάσε (Sant’ Apollinarein Classe) στη Ραβένα, του 6ου αι. Έχει κυκλική κάτοψη και φέρει επάλληλες σειρές μονόλοβων, δίλοβων και τρίλοβων παραθύρων, χαρακτηριστικά της βυζαντινής τέχνης. Δεν αποκλείεται αρχικά να λειτουργούσε ως φάρος, καθώς άλλα σύγχρονα ή και αρκετά μεταγενέστερα από αυτό χρησίμευαν και ως αμυντικοί πύργοι, παρατηρητήρια κλπ. Κυκλικής κάτοψης και εξίσου παλαιό είναι το κ. του Αγίου Βιταλίου στη Ραβένα (επίσης του 6ου αι.) καθώς και του Κάορλε του 11ου αι. Η συχνότερη ωστόσο μορφή πυργοειδούς κ. είναι εκείνη που χαρακτηρίζεται από τετραγωνική κάτοψη αντί κυκλική, η οποία σύντομα εγκαταλείφθηκε. Ο κορμός του πυργοειδούς κ. (τύπος που έχει χρησιμοποιηθεί κυρίως στην Ιταλία) διαιρείται συνήθως καθέτως σε ορόφους, οι οποίοι διαχωρίζονται από ζώνες κυματίων. Στη βόρεια Ιταλία πολλές φορές ο κορμός δεν παρουσιάζει αυτή την ιδιαιτερότητα, με αποτέλεσμα το σύνολο να αντανακλά μια αυστηρότητα, όπως συμβαίνει στο κ. της βασιλικής του Τορτσέλο και στο κ. του Αγίου Μάρκου στη Βενετία. Ο φωτισμός του εσωτερικού του κ. αλλά και η διαμόρφωση των όψεών του επιτυγχάνονται από μικρά και στενά παράθυρα στο κάτω μέρος, που πολλαπλασιάζονται σταδιακά προς την κορυφή του, η οποία συνήθως φέρει κωνοειδή ή πυραμιδοειδή στέγη, τετραγωνικής ή οκταγωνικής βάσης. Για την κατασκευή των κ. έχουν χρησιμοποιηθεί ποικίλα υλικά, ακόμη και πολύτιμα, όπως μάρμαρο στο κ. του καθεδρικού ναού της Φλωρεντίας. Η μορφή τους, καθώς εξελίσσονταν σε μνημειακά κτίσματα, διαμορφωνόταν με εξαιρετική πολυπλοκότητα, όπως, για παράδειγμα, το γνωστό κ. της Πίζα (ο κεκλιμένος πύργος), το οποίο περιβάλλεται σε όλο του το ύψος από επάλληλες τοξοστοιχίες, εναρμονισμένες προς την αρχιτεκτονική του όλου συγκροτήματος. Τέτοια κτίσματα καταδεικνύουν την πρόθεση επίδειξης πλούτου και καλλιτεχνικής και κατασκευαστικής ικανότητας, καθώς ξεπερνούν την αρχική τους λειτουργική αποστολή. Φαίνεται ότι το απλό κ. εξελίχθηκε παράλληλα προς το πυργοειδές, με τη διαφορά πως, αδυνατώντας –από την ίδια του τη μορφή– να υπερβεί ένα σχετικά μικρό ύψος, χρησιμοποιήθηκε σε μικρής κλίμακας ναούς και όχι σε μεγάλα μνημεία. Ωστόσο, και αυτό αποτελεί χαρακτηριστικό και γραφικό συμπλήρωμα του ναού και συμβάλλει στην ολοκλήρωση της σύνθεσης. Τα πυργοειδή κ. χρησιμοποιήθηκαν ευρύτατα από τη γοτθική αρχιτεκτονική και τοποθετήθηκαν συμμετρικά στην πρόσοψη του ναού. Τα γοτθικά κ. ξεκινούν από το έδαφος ως τετράγωνοι πύργοι, αλλά καταλήγουν σε πολυγωνικά πρίσματα με οξύτατη πυραμίδα και χαρακτηρίζονται από την αρχιτεκτονική διαμόρφωση και τον γλυπτό διάκοσμο της γοτθικής τέχνης. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση της μητρόπολης της Σαρτρ, όπου τα δύο κ. έχουν συμμετρική διάταξη, αλλά είναι διαφορετικής μορφής, εξαιτίας της μη σύγχρονης κατασκευής τους. Σημαντικό ρόλο εξακολούθησαν να διαδραματίζουν τα κ. στην αρχιτεκτονική της Αναγέννησης και του μπαρόκ. Την περίοδο αυτή έκαναν την εμφάνισή τους κατασκευές υψηλής αισθητικής, όπως τα κ. της Σάντα Μαρία ντελ Άνιμα στη Ρώμη και του Σαν Σπίριτο ιν Σάσια, επίσης στη Ρώμη, του 1538. Τα κ. του μπαρόκ παρέμειναν ουσιαστικά αναλλοίωτα σε σχέση με τα προγενέστερα, εκτός ίσως από όσα σχεδίασε ο Μπορομίνι, ο οποίος θεωρώντας τα ως ασύνδετα τμήματα με το υπόλοιπο αρχιτεκτονικό συγκρότημα, τους έδωσε νέα μορφή, ενίοτε σχεδόν φανταστική (Σαντ’ Αντρέα ντέλε Φράτε, Ρώμη, 1666). Αναφορικά με τα κ. στον ελλαδικό χώρο, η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους το 1204 και η ίδρυση των φραγκικών κρατών στην ηπειρωτική Ελλάδα, στα νησιά και στη Μικρά Ασία, θεωρείται γενικά ως γεγονός αποφασιστικής σημασίας για την αποδοχή από την Ανατ. Ορθόδοξη Εκκλησία του κ. ως απαραίτητου στοιχείου του ναού. Είναι γνωστό, ωστόσο, ότι και πριν από τη φραγκική κατάκτηση η μορφή του πύργου είχε χρησιμοποιηθεί σε θρησκευτικά κτίρια στην Ανατολή. Οι συμμετρικοί πύργοι στην πρόσοψη της βασιλικής της Τουρμανίν, στη Συρία, είναι χαρακτηριστικοί και μπορούν να θεωρηθούν πρόδρομοι των μεταγενέστερων ρομανικών και γοτθικών παραδειγμάτων. Εξάλλου, πύργοι κατασκευάζονταν στις διάφορες μονές για τους ίδιους λόγους που κατασκευάζονταν και στη Δύση: για άμυνα και παρατήρηση. Το στοιχείο που κυρίως μετέφεραν οι Φράγκοι στην Ελλάδα και έγινε αποδεκτό από την Εκκλησία είναι η καμπάνα, η οποία αντικατέστησε τα παραδοσιακά ξύλινα ή μεταλλικά σήμαντρα που χρησιμοποιούνταν έως τότε και εξακολουθούν ακόμα να υπάρχουν στις μονές του Αγίου Όρους κ.α. Φυσικά, η μακρόχρονη παραμονή των Φράγκων στην Ελλάδα συνετέλεσε στη γενίκευση της χρήσης του κ. καθώς και στη γέννηση μορφών επηρεασμένων από τη Δύση· παράλληλα όμως, η επίσημη αρχιτεκτονική, όπως εμφανίζεται στις εκκλησίες του Μιστρά, καθώς και η λαϊκή, δημιούργησαν ένα πλήθος πρωτότυπων και αξιόλογων έργων, χαρακτηριστικών των ιδιαίτερων τοπικών καλλιτεχνικών αντιλήψεων. Από τα πιο αξιόλογα κ. στην Ελλάδα είναι εκείνα των ναών του Μιστρά και ιδιαίτερα του Αφεντικού και της Παντάνασσας. Και τα δύο διαιρούνται σε τρεις ορόφους καθέτως, φέρουν κεραμοπλαστικά κοσμήματα στις όψεις τους και επάλληλα παράθυρα. Το ενδιαφέρον τους δεν έγκειται μόνο στις μορφές καθαυτές αλλά και στον τρόπο σύνθεσής τους με τον ναό, μέσω των στοών που δημιουργούνται στις πλευρές του. Αξιόλογες επίσης μορφές βυζαντινών κ. απαντώνται στη μονή Βατοπεδίου καθώς και στο Πρωτάτο, στο Άγιον Όρος. Η Αναγέννηση και το μπαρόκ επηρέασαν περισσότερο τις ελληνικές περιοχές που είχαν άμεση εξάρτηση από τη Δύση, όπως τα Επτάνησα, η Κρήτη και τα νησιά του Αιγαίου (το πυργοειδές κ. καθώς και το απλό εμφανίζονται συχνότατα στα Επτάνησα). Η επίδραση των δυτικών μορφών στην αρχιτεκτονική τους διαμόρφωση είναι φανερή, όπως και η προσαρμογή των μορφών αυτών στα ελληνικά μέτρα. Αξιόλογα παραδείγματα σώζονται ακόμα, παρά τους σεισμούς του 1953, στη Ζάκυνθο και στην Κεφαλονιά, στα Κύθηρα, καθώς και στην Κέρκυρα. Ανάλογα πυργοειδή κ. συναντώνται και σε άλλες ελληνικές περιοχές, όπως η Ύδρα, οι Σπέτσες, η Τήνος, τα Δωδεκάνησα και η Κρήτη· ωστόσο σε μικρότερη κλίμακα απ’ ό,τι στα Επτάνησα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένας τύπος κ. που συναντάται στα νησιά του Αιγαίου και διαμορφώνεται από επάλληλα τοποθετημένα τόξα, τα οποία φέρονται από λεπτούς κιονίσκους· το σύνολο, που συχνά λαξεύεται ολόκληρο σε μάρμαρο, δίνει την εντύπωση μιας διάτρητης ελαφριάς κατασκευής, που υψώνεται προς τον ουρανό με χάρη. Στις περιοχές αυτές, ωστόσο, το απλό κ. αποτελεί τον κανόνα. Στην απλούστερη μορφή του αποτελείται από ένα μοναδικό τόξο, τοποθετημένο στο ψηλότερο σημείο του ναού. Άλλοτε το τόξο γίνεται δίλοβο ή τρίλοβο ή προστίθενται περισσότερα επάλληλα τόξα. Το απλό κ. είναι ένα αποκλειστικά γραφικό στοιχείο, το οποίο όμως με πολλή προσοχή και εφευρετικότητα μεταχειρίζονται οι λαϊκοί τεχνίτες στις συνθέσεις τους. Σήμερα το κ., αφού πέρασε από τις φορμαλιστικές αναβιώσεις του 19ου αι., επανήλθε ως αρχιτεκτονικό στοιχείο, με τάσεις μορφολογικής ανανέωσης· σημαντική είναι η προσπάθεια του Ογκίστ Περέ στην εκκλησία του Ρενσί, στη Γαλλία, καθώς και του Λε Κορμπιζιέ στην εκκλησία του Ρονσάν, επίσης στη Γαλλία. Κωδωνοκρούστης θέτει σε λειτουργία τις καμπάνες στο καμπαναριό του καθεδρικού ναού του Αγίου Βασιλείου, ο οποίος βρίσκεται στην Κόκκινη Πλατεία της Μόσχας (φωτ. ΑΠΕ). Το καμπαναριό της Παντάνασσας στον Μιστρά, που χτίστηκε κολλητά με τον ναό (φωτ. Κ. Ραφαηλίδη). Το καμπαναριό της Καρίταινας, έργο του 14ου αι., ασκητικής βυζαντινής αρχιτεκτονικής (φωτ. Κ. Ραφαηλίδη). Το καμπαναριό του ναού του Αγίου Βησσαρίωνα στη Φιλιππιάδα, αξιόλογο έργο συγκερασμού των δυτικών με τα βυζαντινά στοιχεία (φωτ. Ν. Κοντού). Το καμπαναριό του μοναστηριού της μητρόπολης της Ύδρας, κατασκευασμένο σχεδόν ολόκληρο από μάρμαρο· είναι στολισμένο με ωραία λαϊκά ανάγλυφα στις εξωτερικές πλευρές των πεσσών (φωτ. I. Ντεκόπουλου). Απλό λαϊκό καμπαναριό στην Πάρο· η τοποθέτησή του στον πλάγιο τοίχο του μικρού ναού έχει γίνει με κριτήριο την καλύτερη προβολή του, έστω και με τρόπο συνθετικά ανορθόδοξο. Το καμπαναριό του Αγίου Ιωάννη Προδρόμου στην πόλη της Κέρκυρας· το τμήμα που φέρει τις καμπάνες έχει τοποθετηθεί σε υψηλή βάση, ώστε να τονιστεί η σημασία του, ενώ οι ελικοειδείς καμπύλες μαρτυρούν δυτική προέλευση.

* * *

και καμπαναρειό, το (Μ καμπαναρίο[ν] και καμπαναρειό[ν] και καμπανάριον) το

κωδωνοστάσιο ναού.

[ΕΤΥΜΟΛ. < λατ. μσν. καμπαναρ(ε)ῖον ή καμπανάριον < λατ. campanarium].